پیشگیری و درمان کم‌خونی: علل، علائم و روش‌های تشخیص

کم خونی یکی از بیماری‌های رایج است که بسیاری از افراد، به ویژه خانم‌ها، با آن مواجه می‌شوند. در واقع، کم خونی به معنای عدم وجود تعداد کافی گلبول‌های قرمز در رگ‌ها برای حمل اکسیژن به سراسر بدن است. در این حالت، ممکن است گلبول‌های قرمز کمبود هموگلوبین (ماده‌ای که به اکسیژن پیوند می‌زند) داشته باشند.

کم خونی یکی از بیماری‌های شایع است که بسیاری از افراد، به ویژه خانم‌ها، با آن مواجه می‌شوند. در واقع، کم خونی به معنای عدم وجود تعداد کافی گلبول‌های قرمز در رگ‌ها برای حمل اکسیژن به سراسر بدن است. این ممکن است به دلیل کمبود هموگلوبین (پروتئینی که دلیل رنگ قرمز سلول‌های خونی است) در گلبول‌های قرمز باشد. یکی از هر ۱۰ خانم و یا دختر نوجوان کم خونی دارند. در واقع، مردان و کودکان نیز در معرض خطر کم خونی قرار دارند.

برخی از نشانه‌های کم خونی شامل احساس ضعف و خستگی، سرگیجه، پوست رنگ پریده، سردرد، بی‌حسی یا احساس سرما در دست‌ها و پاها، و دمای پایین بدن است. اگر با اینکه خواب خوبی دارید، اما باز هم احساس خستگی می‌کنید و یا در فعالیت‌های روزانه خود انرژی کم می‌آورید، ممکن است کم خونی داشته باشید. در صورت بروز این نشانه‌ها، بهتر است با پزشک خود مشاوره کنید و علت کم خونی را تشخیص دهید.

کم خونی باعث کاهش میزان اکسیژن در خون افراد می‌شود. به همین دلیل، قلب مجبور است بیشتر تلاش کند تا این کمبود را جبران کند و اکسیژن را به تمام اعضا و ارگان‌های بدن ارسال کند. این موضوع می‌تواند علائمی در قلب ایجاد کند، از جمله آریتمی (نامنظمی در ضربان قلب)، تنگی نفس و درد در قفسه سینه.

کم خونی در کودکان و نوجوانان بسیار شایع است. به طور تقریبی، یکی از هر هفت کودک دو ساله، مشکل کم خونی دارد. بیشترین علت کم خونی در کودکان کمبود آهن در رژیم غذایی آنهاست. کودکان مبتلا به کم خونی و فقر آهن ممکن است عقب نشینی در رشد و توسعه مغزی خود را تجربه کنند. برای تشخیص کم خونی، کودکان باید در دوازده ماهگی تست انجام دهند.

در نوجوانان، احساس خستگی مداوم ممکن است ناشی از کم خونی باشد. در دوران بلوغ، به دلیل رشد ناگهانی، نوجوانان در خطر کم خونی و فقر آهن قرار دارند. دختران نیز به دلیل قاعدگی، در معرض خطر بیشتری هستند.

در زمان بارداری، نیمی از زنان باردار با مشکل کم خونی و فقر آهن مواجه هستند. زنان باردار باید روزانه حدود ۲۷ میلی گرم آهن دریافت کنند. همچنین، تجویز ویتامین‌هایی که حاوی آهن هستند، به توصیه پزشکان می‌تواند مفید باشد. باید در طول دوران بارداری و پس از زایمان، تست کم خونی انجام شود.

علت کمبود آهن ممکن است به دلیل عوامل زیر باشد:
– مصرف کم آهن از طریق رژیم غذایی، زیرا آهن موجود در گیاهان و مکمل‌ها به طور معمول به خوبی جذب نمی‌شود.
– مشکلات گوارشی مانند بیماری کرون، بیماری سلیاک و یا عمل جراحی پس از معده ممکن است باعث کاهش جذب آهن توسط بدن شوند.
– برخی داروها و غذاها ممکن است باعث مانع شدن جذب آهن موجود در غذا شوند، از جمله مصرف لبنیات، غذاهای پرکلسیم، مکمل‌های کلسیم، آنتی اسیدها، قهوه و چای.

کمبود ویتامین:
وجود ویتامین B12 و فولات برای تولید سلول‌های خونی ضروری است. اگر برنامه غذایی کمبود این ویتامین‌ها را داشته باشد، احتمال کم خونی افزایش می‌یابد. مشکلاتی مانند اختلال خود ایمنی یا مشکلات گوارشی می‌توانند باعث مانع شدن جذب کافی ویتامین B12 شوند. منابع خوبی از ویتامین B12 در محصولات دامی و غلات صبحانه غنی شده وجود دارند. فولات نیز در سبزیجاتی که برگ سبز دارند، میوه‌ها، لوبیا و نخود یافت می‌شود و می‌تواند به صورت اسید فولیک به نان، ماکارونی و غلات اضافه شود.

بیماری:
بعضی از بیماری‌های مزمن یا عفونت‌ها می‌توانند باعث کاهش تولید سلول‌های خونی در بدن شوند. همچنین، از دست دادن مقدار زیادی خون نیز می‌تواند باعث کم خونی شود. برای رفع این مشکلات، مشورت با پزشک و ممکن است نیاز به مصرف مکمل‌های خونی داشته باشید.

کم خونی آپلاستیک:
کم خونی آپلاستیک یک بیماری نادر است که در آن، مغز استخوان به اندازه کافی سلول‌های خونی تولید نمی‌کند. این مشکل باعث کمبود تغذیه در بدن می‌شود. این بیماری در تعداد کمی از افراد رخ می‌دهد و ممکن است ناشی از قرار گرفتن در معرض تشعشعات هسته‌ای یا به علت ارثی بودن آن باشد. در موارد شدید، درمان این بیماری نیاز به انتقال خون یا حتی انتقال مغز استخوان می‌کند.

از دست دادن خون:
از دست دادن مقدار زیادی خون نیز یکی از علل اصلی کم خونی است. ممکن است قاعدگی شدید، زخم حاد یا عمل جراحی باعث کمبود خون و فقر آهن شود. به خصوص خانم‌هایی که قاعدگی شدید دارند، تست کم خونی سالانه توصیه می‌شود.

از دست دادن مقدار زیادی خون یکی از دلایل اصلی کم خونی است. همچنین، مشکلات در سیستم سلول‌های خونی می‌تواند عاملی برای کاهش تولید سلول‌های خونی در بدن باشد. تالاسمی و کم خونی داسی شکل دو بیماری ارثی هستند که می‌توانند منجر به کم خونی شوند. در تالاسمی، بدن نمی‌تواند به اندازه کافی سلول‌های خونی و هموگلوبین تولید کند و در کم خونی داسی شکل، سلول‌های خونی شکل غیرطبیعی و دایره‌ای می‌شوند و به سختی از رگ‌های خونی عبور می‌کنند. این بیماری‌ها معمولاً با تزریق خون درمان می‌شوند. برای تشخیص کمبود آهن، آزمایشاتی مانند شمارش کامل خون و آزمایش الکتروفورز هموگلوبین انجام می‌شود. همچنین، سایر آزمایشات مانند بررسی شکل سلول‌های خونی و شمارش رتیکولوسیت نیز می‌توانند انجام شوند.

برای تشخیص مشکلات مرتبط با تولید سلول‌های خونی غیرطبیعی یا کم یا زیاد بودن آنها، از تست مغز استخوان استفاده می‌شود. مغز استخوان بخشی از بافت اسفنجی داخل استخوان‌هاست و در آن سلول‌های بنیادی موجود هستند که وظیفه تولید سلول‌های خونی را دارند. برای انجام این تست، کمی از مغز استخوان با یک سوزن ریز جدا می‌شود. این فرآیند تقریباً ۳۰ دقیقه طول می‌کشد و ممکن است کمی دردناک باشد.

درمان کم خونی معمولاً با استفاده از قرص آهن صورت می‌گیرد. اغلب درمان کم خونی ناشی از کمبود آهن با استفاده از قرص آهن به همراه غذا انجام می‌شود. مصرف آهن همراه با مواد غذایی حاوی ویتامین C، مانند آب پرتقال و غذاهایی با سطح بالای ویتامین C توصیه می‌شود. باید مواظب باشید که قرص آهن را همزمان با مصرف کلسیم، چای یا قهوه مصرف نکنید، زیرا این مواد می‌توانند جذب آهن را کاهش دهند. همچنین، قبل از استفاده از قرص آهن، باید از پزشک خود مشورت کنید و از مصرف بیش از حد آهن خودداری کنید. در برخی موارد، علاوه بر آهن، مصرف فولیک اسید و ویتامین B12 نیز توصیه می‌شود.

درمان کم خونی بستگی به علت اصلی آن دارد. در برخی موارد، داروهای مخصوص برای درمان بیماری‌های اساسی استفاده می‌شوند. به عنوان مثال، در مواردی که کم خونی ناشی از مشکلات کلیوی مزمن است، ممکن است نیاز به تزریق هورمون اریتروپویتین (EPO) باشد. اگر سیستم ایمنی بدن به سلول‌های خونی حمله کند، ممکن است از کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزولون استفاده شود تا عملکرد سیستم ایمنی را کاهش داده و کم خونی را درمان کند. همچنین، در موارد کم خونی داسی شکل، داروی ضدسرطانی به نام هیدروکسی‌یورها می‌تواند تعداد حملات دردناک را کاهش دهد.

برای درمان کم خونی، علاوه بر دریافت داروهای مورد نیاز، این راهکارها نیز می‌توانند مفید باشند:

1. مصرف مواد غذایی غنی از آهن: مصرف غذاهایی مانند گوشت قرمز، جگر، ماهی، عدس و لوبیا، سبزیجات برگ‌دار با رنگ تیره و میوه‌های خشک کمک می‌کند تا مقدار آهن مورد نیاز برای تولید سلول‌های خونی را دریافت کنید.

2. مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین B12 و فولیک اسید: تخم مرغ، لبنیات، اسفناج و موز مثال‌هایی از غذاهایی هستند که حاوی ویتامین B12 و فولیک اسید هستند و می‌توانند به جلوگیری از کمبود آهن کمک کنند.

3. مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین C: مرکبات، سبزیجات و میوه‌های دیگری مانند پرتقال، گریپ فروت، توت‌فرنگی و بروکلی به جذب آهن از مواد غذایی کمک می‌کنند. مصرف همزمان غذاهای حاوی آهن با منابع ویتامین C می‌تواند جذب آهن را افزایش دهد.

با توجه به اینکه هر فرد ممکن است شرایط و نیازهای متفاوتی درباره کم خونی داشته باشد، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید تا رژیم غذایی مناسب برای شما تعیین شود و در صورت لزوم، نیاز به مکمل‌های آهن را بررسی کنید.

با رژیم غذایی مناسب می‌توانید از ابتلا به کم خونی جلوگیری کنید. مصرف آهن بیش از حد می‌تواند مشکلات جدی را به همراه داشته باشد. برخی از نشانه‌های آهن اضافه در کلیه‌ها، کبد و پانکراس مشاهده می‌شود. برای درمان کم خونی، نیاز به مقدار مشخصی آهن بستگی به سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی شما دارد. زنان باردار و کودکان نیاز بیشتری به آهن دارند. مصرف مکمل‌های آهن و ویتامین‌ها می‌تواند کم خونی را بهبود بخشد، اما بهتر است این مصرف را زیر نظر پزشک خود انجام دهید. فقر آهن یکی از مشکلات رایج در کشورهای در حال توسعه است و می‌تواند منجر به تولید گلبول‌های قرمز کوچک و کاهش هموگلوبین شود. این بیماری باعث اتلاف منابع و مشکلات بهداشتی می‌شود و می‌تواند به کاهش بهره‌وری، افزایش میزان مرگ و میر، بیماری‌های مادران و کودکان، و کاهش ظرفیت جسمی و روانی در جامعه منجر شود.

فقر آهن دارای دلایل متعددی است که می‌توان به صورت ساده و روان به آنها اشاره کرد:

۱. رژیم غذایی ناکافی: مصرف ناکافی آهن به دلیل استفاده از رژیم غذایی کم آهن، مانند برخی از رژیم‌های گیاهی، می‌تواند منجر به فقر آهن شود.

۲. کاهش جذب آهن: عواملی مانند اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخل با داروها مانند کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین، باعث کاهش جذب آهن در بدن می‌شوند.

۳. افزایش نیاز به آهن: در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی، نیاز به آهن بیشتر است. در این مواقع، نقش آهن در افزایش حجم خون بدن بسیار مهم است.

۴. خونریزی: خونریزی‌های مکرر در دوران قاعدگی، جراحات، هموروئید (بواسیر)، بیماری‌های بدخیم و انگل‌ها می‌توانند به فقر آهن منجر شوند.

۵. کمبود آهن در مردان بزرگسال: در برخی موارد، کمبود آهن در مردان بزرگسال ناشی از از دست دادن خون می‌باشد.

علائم کم‌خونی فقر آهن شامل رنگ پریدگی پوست، زبان، مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب آلودگی و احساس سوزن سوزن شدن در دست و پاها، تهوع، گود شدن روی ناخن‌ها یا ناخن قاشقی (در کم‌خونی شدید) می‌باشد.

برای درمان کم‌خونی ناشی از فقر آهن، می‌توان از روش‌های زیر استفاده کرد:

1. مصرف مکمل‌های آهن: استفاده از مکمل‌های آهن خوراکی به عنوان روشی موثر و کم خطر برای درمان کم‌خونی است. معمولاً این مکمل‌ها به صورت قرص، کپسول یا مایع عرضه می‌شوند و باید به مدت چند ماه مصرف شوند. برای جذب بهتر آهن، مصرف این مکمل‌ها با معده خالی توصیه می‌شود، اما در این صورت ممکن است مشکلات گوارشی ایجاد شود.

2. کنترل عوارض گوارشی: عوارضی مانند تهوع، سوزش قلب، اسهال یا یبوست ممکن است ناشی از مصرف آهن باشند. با مصرف آهن به میزان کمتر و به تدریج افزایش میزان آن، می‌توان این عوارض را کاهش داد. مناسب است قرص آهن را در آخر شب قبل از خواب مصرف کنید تا عوارض آن کاهش یابد.

3. مصرف ویتامین C: ویتامین C باعث افزایش جذب آهن می‌شود. بنابراین معمولاً توصیه می‌شود که همراه مصرف آهن، ویتامین C نیز مصرف شود. همچنین، باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد. آهن موجود در منابع پروتئینی حیوانی مانند گوشت قرمز، ماهی و پرندگان بهتر جذب می‌شود، در حالی که جذب آهن موجود در منابع پروتئینی گیاهی مانند سبزیجات و میوه‌ها کمتر است. با توجه به این موضوع، مصرف ویتامین C می‌تواند جذب آهن موجود در سبزیجات و میوه‌ها را افزایش دهد. همچنین مصرف چای همراه یا بلافاصله پس از غذا می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد. در ضمن، برخی مواد غذایی مانند قهوه، تخم مرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات و فیبرهای غذایی نیز به علت تشکیل کمپلکس‌های نامحلول، جذب آهن را کاهش می‌دهند. بنابراین، مناسب است حداقل یک ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف این مواد غذایی، فرآورده‌های حاوی آهن مصرف نشود.

منابع غذایی که آهن بیشتری را جذب می‌کنند عبارتند از گوشت قرمز، ماهی، پرندگان و سبزیجات تیره مانند جعفری و اسفناج. همچنین، منابع غذایی دیگری مانند جگر، قلوه، زرده تخم مرغ، حبوبات، میوه‌های خشک، دانه‌های روغنی و تخمه گل آفتابگردان نیز غنی به آهن هستند.

برای افزایش جذب آهن در بدن، می‌توانید از عواملی مانند اسید سیتریک و ویتامین C که در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزیجات، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس یافت می‌شوند، استفاده کنید. همچنین، اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم وجود دارند، نیز می‌توانند جذب آهن را افزایش دهند. به علاوه، محصولات تخمیری مانند سس سویا نیز در این زمینه مفید هستند.

باید به یاد داشت که بدن مردان حدود ۴ گرم و بدن زنان حدود ۳ گرم آهن دارد. این آهن در هموگلوبین و میوگلوبین (دو نوع پروتئین حمل اکسیژن در خون) و همچنین در کبد، مغز استخوان و طحال ذخیره می‌شود.

واجدین شرایط بدنی، آهن را قابل بازیافت می‌کنند. زمانی که گلبول‌های قرمز به پایان عمر می‌رسند، آهن موجود در آنها به مغز استخوان بازگردانده می‌شود تا مجدداً در تولید گلبول‌های قرمز مورد استفاده قرار گیرد. مدت زمان زندگی متوسط گلبول‌های قرمز حدود ۱۲۰ روز است.